Παρασκευή 13 Ιουνίου 2014

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΕΡΤΖΟΣ : Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΧΙΙ ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ



Η  XII Μεραρχία συνεκροτήθη το 1920 στη Θράκη με αποκλειστικό σκοπό τη συμμετοχή της στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Την αποτελούσαν κυρίως Κρήτες και Θράκες εθελοντές, αλλά και Μακεδόνες. Πολλοί απ' αυτούς προηγουμένως είχαν ανταποκριθεί στο πατριωτικό προσκλητήριο της επαναστατικής Κυβερνήσεως Εθνικής Αμύνης, που την 26η Σεπτεμβρίου 1916 ανακηρύχθηκε στη Θεσσαλονίκη υπό την τριανδρία του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, του ενδόξου Υδραίου ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη και του στρατηγού Παν. Δαγκλή. Αρκετοί αξιωματικοί της, όπως ο συνταγματάρχης Περικλής Καλλιδόπουλος, είχαν πρωτοστατήσει στο Κίνημα.
Το  1916 στην Κωνσταντινούπολη οι Οθωμανοί επεστράτευαν τον 18ετή Θεόδωρο Νικολέρη, μετέπειτα ιστορικό φωτογράφο της XII Μεραρχίας.
Το  Κίνημα Εθνικής Αμύνης υπήρξε η κορυφαία πράξη του Εθνικού Διχασμού κατά την κορύφωση του ήδη διετούς Α' Παγκοσμίου Πολέμου και σκοπό του, επιτυχημένο ιδίως στη Μακεδονία και τα Νησιά, είχε την έξοδο της Ελλάδος στον πόλεμο παρά το πλευρό της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και, μετά, της Ιταλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών καθώς και των μικρότερων συμμάχων τους (Σερβίας, Μαυροβουνίου και Ρουμανίας) εναντίον της Τριπλής Συμμαχίας των τριών Αυτοκρατοριών (Γερμανών, Αψβούργων και Γερμανών) και της Βουλγαρίας.
Την 11η Νοεμβρίου 1916 η κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης, με έδρα τη Θεσσαλονίκη όπου ήδη το 1915 έχουν εγκατασταθεί στρατεύματα της Γαλλίας και της Αγγλίας και έχουν αναπτύξει το ευρύ Μακεδονικό Μέτωπο εναντίον ισχυρών βουλγαρικών και γερμανικών στρατευμάτων, κηρύσσει τον πόλεμο εναντίον της Βουλγαρίας και τον Δεκέμβριο στέλνει στο Μακεδονικό Μέτωπο τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα της.
Τον Απρίλιο 1917 διαθέτει 36 τάγματα με 40.000 άνδρες και στόλο 11 πολεμικών πλοίων με 1.046 ναύτες και 96 αξιωματικούς. Λίγους μήνες αργότερα, αφού εντωμεταξύ ο συμμαχικός στόλος καταλαμβάνει τον Πειραιά και εκθρονίζει τον Βασιλέα Κωνσταντίνο ενοποιώντας υπό τον Βενιζέλο τη διχασμένη Ελλάδα, 10 ελληνικές Μεραρχίες 90 ταγμάτων συνολικά ενισχύουν το Μακεδονικό Μέτωπο όπου εναντίον 260 βουλγαρικών ταγμάτων μάχονται 19 Μεραρχίες της συμμάχου Αντάντ (8 γαλλικές, 6 σερβικές, 4 αγγλικές, 1 ιταλική και αποκομμένα ρωσικά τμήματα). Στη νικηφόρο μάχη του Σκρα, την 30ή Μαΐου 1918, η συμβολή των ηρωικών πράγματι ελληνικών δυνάμεων αναγνωρίζεται ως καθοριστική και εξαναγκάζει τη Βουλγαρία σε άμεση συνθηκολόγηση. Έναν ακριβώς μήνα αργότερα συνθηκολογεί και η Τουρκία. Έχει ανοίξει ο δρόμος της Ελλάδος προς την Ανατολή.
Ο Ελληνικός Στρατός, που όλοι σχεδόν οι αξιωματικοί και χιλιάδες άνδρες του θα αποτελούσαν τη XII Μεραρχία, διαβαίνει τον ποταμό Νέστο το 1919 και, μετά τη Συνθήκη των Σεβρών (1920), μεταξύ 1920-1921 προωθείται διαδοχικά σε Ξάνθη, Κομοτηνή, Διδυμότειχο και Αδριανούπολη, ενώ παράλληλα έχει αρχίσει σταδιακά η Μικρασιατική Εκστρατεία. Τότε συγκροτείται στην Ανατολική Θράκη η XII Μεραρχία στην οποία εθελοντής, από την Κωνσταντινούπολη, κατατάσσεται ο Θεόδωρος Νικολέρης, που ορίζεται φωτογράφος της.
Εντωμεταξύ ο θριαμβευτής Ελευθέριος Βενιζέλος χάνει οριακά τις άκαιρες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 και, μετά από δημοψήφισμα τρεις εβδομάδες αργότερα, επανέρχεται στον θρόνο ο έκπτωτος Βασιλεύς Κωνσταντίνος.
Τον Μάιο 1921 η XII Μεραρχία βρίσκεται στις Σαράντα Εκκλησιές της Θράκης, λαμβάνει διαταγή να μετάσχει αμέσως στη Μικρασιατική Εκστρατεία και διοικητής της τοποθετείται ο υποστράτηγος Πρίγκιψ Ανδρέας, αδελφός του Κωνσταντίνου, που αργότερα περιγράφει την Μεραρχία ως εξής [1]:
«Η Μεραρχία απετελείτο εκ του 14 Συντάγματος Πεζικού και των άρτι σχηματισθέντων 41 και 46 Συνταγμάτων Πεζικού, μιας Μοίρας ορειβατικού πυροβολικού, εξ ενός Λόχου σκαπανέων, μιας Ημιλαρχίας Ιππικού, ενός χειρουργείου και των σχετικών υπηρεσιών.
Ήτο Μονάς μόλις καταρτισθείσα εν Θράκη (...) Πολλοί αξιωματικοί του 46 Σ. Π ήσαν εκείνοι τους οποίους αι φρουραί των δεν ήθελον λόγω χαρακτήρος, απειθαρχίας και των τοιούτων. Η όλη Μεραρχία απετελείτο ως επί το πλείστον εκ Θρακών και Κρητών, καλών μεν και ρωμαλέων ανδρών, αλλ7 άνευ πολεμικής πείρας και απαίδευτων. Η κατάστασις εσώζετο υπό των διοικητών των Συνταγμάτων συνταγματαρχών Γ. Ζήρα του 14, Τ. Βλάχου του 41 και Παναγιωτάκου του 46.
Η ορειβατική Μοίρα, λίαν ασθενής (...) Τομηχανικόν ευρίσκετο άνευ υλικού, ουδέ καν οπτικός τηλέγραφος υπήρχε (...) Τοιούτον στράτευμα ενώπιον τον εχθρού θα διελύετο ως η χιών υπό τον ήλιον».
Εκτός από τους διοικητές των Συνταγμάτων ο Ανδρέας επαινεί επίσης τον αρχηγό του μεραρχιακού Μηχανικού συνταγματάρχη Καλλιδόπουλο, αν και φανατικό βενιζελικό Θεσσαλονικέα.
Η XII Μεραρχία, όπως και η IV υπό τον συνταγματάρχη Δημαρά, εντάσσεται στο Νότιο Συγκρότημα του Μικρασιατικού Μετώπου. Το Νότιο Συγκρότημα Μεραρχιών διοικεί ο υποστράτηγος Γίδας. Τη δραματική όσο και επική πορεία της στη Μικρά Ασία φωτογραφίζει ο ταλαντούχος πολεμικός φωτογράφος της Θ. Νικολέρης και αυτόν θα ακολουθήσουμε. Όπου χρειάζεται, τις φωτογραφικές μαρτυρίες συμπληρώνουν επικουρικά άλλες πληροφορίες από ιστορικές πηγές και πρωτογενείς μαρτυρίες που δημοσιεύονται στο οπισθόφυλλο κάθε σχετικής φωτογραφίας. Οι σημαντικότερες και πυκνότερες πληροφορίες για την κίνηση της Μεραρχίας μέχρι το θρυλικό Καλέ Γκρότο, το ανατολικότερο σημείο όπου έφθασαν προελαύνοντα τα ελληνικά στρατεύματα, προέρχονται από τις λεπτομερείς καταγραφές του έως τότε διοικητού της Πρίγκιπος Ανδρέα, ο οποίος εξόριστος δημοσίευσε στο Παρίσι το βιβλίο του 792/ Δορύλαιον-Σαγγάριος το 1928, σε χρονική απόσταση αναπνοής από τα περιγραφόμενα γεγονότα. Εν προκειμένω χρησιμοποιούνται μόνον οι αμιγείς πληροφορίες και κατά κανόνα παραλείπονται οι κρίσεις του Πρίγκηπος που αυτονοήτως επηρεάζονται εντονότατα από τη στενή σχέση του με τον αδελφό του Βασιλέα Κωνσταντίνο, από τη μετωπική σύγκρουση της Δυναστείας με τους βενιζελικούς και την προφανή εχθρότητα της προς τους «Αμυνίτες» (μέλη του Κινήματος Εθνικής Αμύνης) αξιωματικούς και από τις μετέπειτα βαρύτατες καταδίκες (των Εξ και αργότερα του Ανδρέα) με αμφιλεγόμενη ακόμη απόφαση του επαναστατικού Εκτάκτου Στρατοδικείου τον Νοέμβριο 1922.
Μετά το Καλέ Γκρότο αραιώνουν ή χάνονται στον λαβύρινθο εξειδικευμένων στρατιωτικών συγγραμμάτων οι πληροφορίες για την αντίθετη πια κίνηση της XII Μεραρχίας προς τα πίσω, προς την καταστροφή και την προσφυγιά. Τις αναπληρώνουν κατά τον δραματικότερο και αυθεντικότερο τρόπο ο φωτογραφικός φακός του άγρυπνου Θ. Νικολέρη και σπαράγματα των στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Συνοπτικά :
Η XII Μεραρχία αποπλέει 2 Ιουνίου 1921 από τη Ραιδεστό και εντάσσεται στη Στρατιά Μικράς Ασίας, στο Νότιο Συγκρότημα Μεραρχιών.
17 Ιουνίου 1921 βρίσκεται στον σιδηροδρομικό σταθμό Ινάι, όπου το στρατηγείο της Μεραρχίας και του Νοτίου Συγκροτήματος Μεραρχιών. Ο σταθμός Ινάι απέχει 270 χιλιόμετρα από τη Σμύρνη. Εκεί λαμβάνει διαταγή πορείας «προς Αφιόν Καραχισάρ δια του Ακάρ και κατόπιν προς Βορράν» και ξεκινάει. Μπαίνει στη φωτιά των μαχών και όλες οι μάχες είναι νικηφόρες.
Οι αποστάσεις που διασχίζει πολεμώντας είναι τεράστιες, το έδαφος τραχύ και συχνά χωρίς ούτε υποτυπώδεις δρόμους, ο πληθυσμός εχθρικός, οι άτακτοι τσέτες επιτίθενται αιφνιδιαστικά στις πιο ευαίσθητες οπισθοφυλακές, τα ενδιάμεσα βουνά άγρια διακοπτόμενα από χαώδη φαράγγια όπου βροντούν ξαφνικά τα κανόνια του Κεμάλ. Και το Αφιόν Καραχισάρ υπερασπίζονται εις μέγα βάθος ισχυρά τακτικά κεμαλικά στρατεύματα.
Η πορεία της Μεραρχίας έχει αρχίσει και υπό τέτοιες συνθήκες, συνήθως πολύ δυσμενέστερες μάλιστα, θα συνεχισθεί επί δεκαπέντε μήνες με την ψυχή στο στόμα, τη λόγχη στο χέρι γυμνή και το Όνειρο στα υγρά μάτια. Ολοκληρώνεται 29 Αυγούστου 1922 στην Αρτάκη, από όπου η Μεραρχία αποπλέει και αποβιβάζεται στη Ραιδεστό —την αφετηρία της εκστρατείας της.
20 Ιουνίου 1921 φθάνει στο Καρά Σεχήρ.
25 Ιουνίου 1921, μετά από σκληρή πορεία τριών ημερών, φθάνει στο μουσουλμανικό νεκροταφείο του Σεβασλή. Συγκινημένοι οι στρατιώτες διαπιστώνουν ότι τα επιτύμβια μάρμαρα των μουσουλμανικών τάφων αποτελούν μέλη συλημένων αρχαίων ελληνικών ναών, μνημείων και βωμών. Ωστόσο, οι στρατιώτες προβαίνουν σε βαρβαρότητες κατά του αμάχου μουσουλμανικού πληθυσμού.
27 Ιουνίου 1921 η Μεραρχία καταλαμβάνει τον στρατηγικό αυχένα του οχυρού όρους Ακάρ Νταγ. Μπροστά της διανοίγεται η πεδιάδα προς το Αφιόν Καραχισάρ σπαρμένη με κατακόκκινες παπαρούνες που παράγουν το όπιο (αφιόν).
29 Ιουνίου 1921, μετά από πορεία δύο ημερών νέα συνάντηση με τους προγόνους. Οι λευκές κολόνες ενός αρχαίου ελληνικού ναού υψώνονται στα πρόθυρα του Σινάν πασά. Ενδιαμέσως μάχεται σκληρά. Αυθημερόν εισέρχεται στο Μπουντακλάρ. Βρίσκεται πλέον στα πρόθυρα του Αφιόν Καραχισάρ εναντίον του οποίου εξαπολύεται γενική επίθεση του Νοτίου Συγκροτήματος Μεραρχιών.
«Την επομένην. 29, εκκίνησις εγένετο την 4.30'ώραν πρωινήν. Από του χωρίου Γκιονέκ και πέραν ανέμενον από στιγμής εις στιγμήν την παρά του Μπαλ Μαχμούτ έναρξιν του πυρός πυροβολικού εις την οποίαν θα ήτο αδύνατον να απαντήσω λόγω της αποστάσεως διότι τα ιδικά μας πυροβόλα ήσαν μικρά. Εν τω μεταξύ η πορεία εξηκολούθει , διεβαίνομεν τα χωρία το εν μετά το άλλον και εντούτοις το Μπαλ Μαχμούτ εσιώπα. Τέλος εις το Πασά κιόι χωρικοί μάς εβεβαίωσαν ότι ο εχθρός είχεν εγκαταλείψει τας θέσεις του [2]».
30 Ιουνίου 1921 η Μεραρχία καταλαμβάνει το εγκαταλειμμένο Αφιόν Καραχισάρ και ο μέραρχος της σημειώνει:[3]
«Το εχθρικόν απόσπασμα κατεδιώχθη όλην την νύκτα υπό του συνταγματάρχου Ζήρα. Λίαν πρωί δε 30, ευρεθείς ούτος προ του Αφιόν Καραχισάρ, εισήλθε και κατέλαβε την πόλιν. Αν και δεν πρόκειται βεβαίως περί μεγάλου πολεμικού κατορθώματος, απεσιωπήθη το γεγονός και η κατάληψις απεδόθη εις την IV Μερρχίαν, η οποία εισήλθεν εις την πόλιν περί την μεσημβρίαν».
Η Στρατιά στρέφεται προς την Κιουτάχεια. Από 2 έως 10 Ιουλίου 1921 η XII, προελαύνοντας, πραγματοποιεί μακρές κοπιαστικές πορείες υπό καύσωνα σε κακοτράχαλα βουνά και επικίνδυνες διαβάσεις κατευθυνόμενη εν μέσω συνεχών μαχών προς Κιουτάχεια όπου ανέμενε αντίσταση μεγάλων δυνάμεων. Μάχεται νικηφόρα στο Τουρκμέν Νταγ που καταλαμβάνει την κορυφή του, διανυκτερεύει βαλλόμενη από τον εχθρό στην επικίνδυνη χαράδρα-διάβαση Μπας Εϋρέν, καταλαμβάνει άφθονα πολεμικά λάφυρα, καταλαμβάνει με έφοδο την κορυφή Ταχταλή Μπαμπά και 10 Ιουλίου βρίσκεται μπροστά στο Εσκή Σεχήρ, το οποίο, μετά σκληρές μάχες ημερών, εκκενώνει ο εχθρός. Εγκαθίσταται στο Καρά Σεχήρ.
1 Αυγούστου 1921, με διοικητή της πια τον συνταγματάρχη Περ. Καλλιδόπουλο, ξεκινάει με όλη τη Στρατιά προς τον Σαγγάριο με μακρές πορείες και αφόρητη ζέστη στην ερημιά. Ενεργεί στο κέντρο του μετώπου, σε δεύτερη γραμμή. Από 6 Αυγούστου ζεύει και διαβαίνει παραποτάμους του Σαγγαρίου, μετά τρεις ημέρες διαβαίνει τον κύριο ποταμό ενώ η Στρατιά δέχεται και αποκρούει συνεχώς καταδρομικές επιχειρήσεις του εχθρού, ιδίως του Ιππικού. Μετέχει στην επική γιγαντομαχία του Σαγγαρίου, ανατολικά του ποταμού, που αρχίζει στις 10 Αυγούστου, διαρκεί 22 συνεχή ημερονύκτια. Μαζί με άλλες δυνάμεις καταλαμβάνει το τρομερό Ταμπούρ Ογλάν, μετέχει στην εκπόρθηση του θρυλικού Καλέ Γκρότο, μάχεται στο Καραμπουνάρ και καταλαμβάνει αιφνιδιαστικά τον ορεινό αυχένα Αρντίζ Νταγ.
Κατά την τακτική σύμπτυξη της Στρατιάς, 28 του μηνός, διαβαίνει προς τα πίσω τον Σαγγάριο, αποκρούει σφοδρές εχθρικές αντεπιθέσεις επί τριημερον και αρχές Σεπτεμβρίου εγκαθίσταται στις μόνιμες πια θέσεις του ελληνικού μετώπου μπροστά στο Εσκή Σεχήρ, μέχρι τον επόμενο Αύγουστο. Μεταξύ 17-25 Σεπτεμβρίου 1921 μαίνεται και τελικά αποκρούεται μαζική αντεπίθεση του εχθρού στο Αφιόν Καραχισάρ.
  13 Αυγούστου 1922 εξαπολύεται κατά του ελληνικού μετώπου η γενική στρατηγική αντεπίθεση του εχθρού, την οποία διευθύνει επί τόπου προσωπικά ο αρχιστράτηγος Μουσταφά Κεμάλ πασάς. Στον τομέα της η XII δεν δέχεται επίθεση. Διατάσσεται να συμπτυχθεί στο Αραπλή Τσιφλίκ. Την επομένη υπερασπίζεται το Τσακίρ Τεπέ και το Εϋρέν Τεπέ. Ωστόσο, ο Κεμάλ επιτυγχάνει διάρρηξη του ελληνικού μετώπου και, αμέσως μετά, διάσπαση των ελληνικών δυνάμεων. Ένα τμήμα της XII με τον διοικητή της ακολουθεί την ομάδα του σωματάρχου της Νικ. Τρικούπη και ένα δεύτερο υπό τον συνταγματάρχη Γ. Ζήρα την ομάδα του υποστρατήγου Αθαν. Φράγκου.
19 Αυγούστου περικυκλώνεται και αχμαλωτίζεται μεγάλο μέρος της XII και ο διοικητής της. Το απόσπασμα της, όμως, στην ομάδα Φράγκου διασώζεται και μαχόμενο φθάνει σιδηροδρομικώς στα Μουδανιά, διασχίζει τις εχθρικές γραμμές των Γάλλων και 29 Αυγούστου 1922 επιβιβάζεται σε πλοία στην Αρτάκη από όπου καταπλέει στη Ραιδεστό και την εκκενώνει. Ο κύκλος έχει κλείσει.
2 Οκτωβρίου 1922 η XII εγκαταλείπει την Ανατολική Θράκη από τον σταθμό της Τυρολόης. Αυτή είναι η τελευταία φωτογραφία της Μικρασιατικής Εκστρατείας που μας κατέλιπε ο Θεόδωρος Νικολέρης, γεννημένος στην Ανατολική Θράκη.



 
1. Βασιλόπαιδος  Ανδρέου, 1921 Δορύλαιον-Σαγγάριος, Παρίσι 1928. εκδοτικός οίκος «Αγών», σελ. 24-25.
2. Όπου ανωτ., σελ. 37.
3. Όπου ανωτ., σελ. 39.











Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου