ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞ. ΑΠΟΛΟΓΙΑ Γ. ΧΑΤΖΑΝΕΣΤΗ 8

15.— Κύριε Πρόεδρε, θέλω να τελειώσω την απολογίαν μου διά της αφηγήσεως συντόμως μεν εκείνων, α εκαμον πριν αρχίση η επίθεσις, διότι υπάρχει μία περίοδος από του διορισμού μου έως την επίθεσιν και ένα άλλο από της επιθέσεως μέχρι τέλους και να σας εκθέσω τας σκέψεις μου αι οποίαι μη ήγαγον να κάμω τούτο ή εκείνο. Εφρόνουν, κ. πρόεδρε, ότι η στρατιω­τική Μικρασιατική ενέργεια ήτο απολύτως αδύνατον να επιτύχη καθ' οιαν­δήποτε έποχήν, αφ' ης ήρξατο, εφόσον δεν έξησφαλίζετο ό αφοπλισμός της Τουρκίας, τον όποιον περιελάμβανεν η Συνθήκη των Σεβρών. Ήτο απο­λύτως αδύνατον ένας στρατός, οιοσδήποτε, ευρισκόμενος επί μιας χώρας μεμακρυσμένης σχετικώς από την Ελλάδα, ο οποίος έχει ως βάσεις μίαν βάσιν εν Σμύρνη και μίαν δευτερεύουσαν εις Μουδανιά, ήτο απολύτως αδύνατον νά σταθή εκεί, έχων απέναντι του 9 έκατομ. τουρκικού πληθυσμού και εκ του οποίου ήδύνατο νά σχηματισθή ένας στρατός, θάττον ή βράδιον, εφ^' όσον λέγω τα εφόδια, τα οποία είχεν η Τουρκία και η της Κωνσταντινουπό­λεως, η οποία, ως προς τούτο ήτο σύμφωνος με τον Κεμάλ, δεν απηγορεύετο να δίδωνται εις αυτόν. Αλλά δεν ήτο μόνον ούτος ο κίνδυνος. Ήτο γνωστόν, ότι υπήρχε μεταξύ των Ρωσικών Σοβιέτ και Κεμάλ συνεργασία εν αρχή. Όπως ήτο γνωστόν, κατόπιν τα πράγματα μετεβλήθησαν επί πολύ. Λοιπόν η Ελλάς ευρισκομένη επί του Μικρασιατικού εδάφους, δεν θα ήτο δυνατόν ν^' αντιστή εις την εχθρικήν πίεσιν, εφ' όσον ο ανεφοδιασμός αυτού του στρατού εγίνετο, και να λύση το ζήτημα στρατιωτικώς. Κατ' εμήν γνώμην, χωρίς να θέλω να επεκταθώ εις λεπτομερείας, αι οποίαι δεν με αφορούν, σφάλμα είνε από την πρώτην επιθετικήν επιχείρησιν, η οποία εγένετο προ του Μαρτίου, της οποίας όλα τα άλλα είνε συνέπεια. Όταν έφθασα  εκεί, εύρον εν μέτωπον το οποίον είχε μήκος 750 περίπου χιλιομέ­τρων. Υπέρ του μετώπου αυτού απεφάνθη ο υποστράτηγος Πάλλης, υποθέτω δε ότι θα ήτο και η γνώμη του αρχιστρατήγου Παπούλα, το οποίον έθεώρουν ως πανάκειαν και ότι δεν ύπήρχεν ή τούτο ή η εκκένωσις. Και εις εκ των άλλων μαρτύρων ο κ. Σπυρίδωνος είπε τους αυτούς λόγους. Διατί ; Διότι κατά τους κανόνας της στρατηγικής, κατέχω τους κόμβους τους σιδηροδρομικούς, επομένως είμαι κύριος. Αλλά αυτοί, κ. στρατοδίκαι, κατά κακήν σύμπτωσιν ευρίσκοντο 300 χιλιόμετρα μακράν από την βάσιν. Αν ευρίσκοντο 700 χιλιόμετρα, θα επέμεναν να πάμε να τους πιάσωμεν. Τό πρό­βλημα είνε: Αν είνε ή δεν είνε υπέρτερον των δυνάμεων του Ελληνικού Κράτους. Kατά την γνώμην μου δεν ήτο δυνατόν νά γίνη. Έγώ εύρήκα μίαν κατάστασιν ωρισμένην. Εύρήκα αυτό τό μέτωπον εις το οποίον αι μεραρχίαι ήσαν διεσπαρμένοι, εκ τών οποίων αί άκραιαι μεραρχίαι είχον 180 —200 χιλιόμετ. μήκος προκαλύψεως. Ευρήκα αυτό το μέτωπον, το οποίον είχεν επτά κενά διάφορα, 5—7 χιλιομέτρων, τα οποία επετηρούντο από με­ρικούς Κιρκασίους αντικεμαλικούς και μερικούς ιππείς ιδικούς μας. Ευρήκα αυτό το  μέτωπον, τo οποίον είχε τον θάνατον μέσα του: Την σφήνα του Αφιόν Καραχισσάρ. Διότι τί ήτο το  Αφιόν; 'Ητο ακρογωνιαίος λίθος του όλου μετώπου. Διότι καθώς είπον και άλλοτε, εφαίνετο ότι μας είχον βάλει δια να κρατούμε αυτό το Αφιόν. Αν έπιπτεν, έπιπτεν όλον το μέτωπον. Δεν υπήρχε τίποτε. Τίνες σιδηρόδρομοι εξυπηρέτουν αυτό το μέτωπον; Ο σιδηρόδρομος της Σμύρνης -Αφιόν, έκκεντρος εκτεθειμένος εις προσβολάς, ως απεδείχθη, εις διακοπάς, ως απεδείχθη, διότι ούτε μία ημέρα αφ' ης ήρχισεν η επίθεσις, δεν παρήλθεν, ούτε μία ημέρα χωρίς να γίνη διακοπή της σιδηροδρομικής γραμμής λόγω επιθέσεως.'Αλλη σιδηροδρομική γραμμή δεν υπήρχεν. Έπρεπε λοιπόν   δια να μείνη κανείς εις αυτό το μέτωπον να εξασφαλίση αυτήν την γραμμήν και επομένως αυτόν τον κόμβον. Επί πλέον, εν περιπτώσει ατυχήματος, τί θά συνέβαινεν ; Όλοι αυτοί οι πληθυσμοί θα έπρεπε να συρρεύσουν προς την Σμύρνην. Από πού; Ποίας οδούς  θα ηκολούθουν ; Δεν υπήρχον ή δύο οδοί παράλληλοι των γραμμών των σιδηροδρομικών και όλος αυτός ο όγκος, θα συνωστίζετο εκεί  και θα εγίνετο αφόρητος κατάστασις, εν περιπτώσει ατυχήματος. Αλλά ως να μη ήρκει τούτο έρχεται και το άλλο.

Η  θέσις αύτη του Αφιόν επέβαλλε να γίνη και κέντρον εφοδια­σμού. Αυτό τό κένιρον εφοδιασμού ήτo προορισμένον, εις μίαν επίθεσιν, να πέση εις χείρας του εχθρού. Και το σπουδαιότατον έτι, ότι εκ 214,000 στρατού, 98,000 τουφέκια έφθανον εις την γραμμήν, δηλαδή με άλλας λέξεις και εάν δεν είχομεν εχθρόν και επροχωρούσαμεν, θα είχομεν επί 214 αν τι 90, θα είχομεν 80, το άλλο θα έμενε να εξυπηρετή τους 80 και εάν έπροχωρούσαμεν ότι θά εμενον και οί εξυπηρετούντες.

Σας βεβαιώ ότι εθαύμασα την υπερέντασιν των προσπαθειών του κρά­τους, δια την παροχήν των μέσων προς διατήρησιν του στρατού, όταν έβλεπον εκείνα τα ατελείωτα  μέσα των αυτοκινήτων, καμήλων, διότι εις τον στρατόν εκ  214,000, ήσαν 60.000 κτήνη. Αυτά φυσικά ήθελον και 60.000 ανθρώπους οδηγούς. Επί πλέον 6.203 αξιωματικοί εκ των οποίων 2.200 εις το μέτωτον, όλοι οι άλλοι αξιωματικοί υπηρετούν οπίσω. Λοιπόν ήτο ένα πράγμα τερατώδες και απορώ πως μπορεί να το ύποστηρίζη τις ότι έπρεπε να μείνωμεν επ' αυτού του μετώτου. Το εξήτασα όμως και από άλλης απόψεως. Τί θα συνέβαινεν εάν δεν το είχομεν το μέτωπον ; Ο εχ­θρός λέγουν θά είχεν έλευθερίαν κινήσεων. Πολύ-καλά, Ο εχθρός είχεν ήδη δύο σιδηροδρομικάς γραμμάς, μίαν προς Ικόνιον και  μίαν προς Άγκυραν.

Από του τέλους του 1921 η κατάστασις μετεβλήθη άρδην. Εάν ήτο ασύγγνωστον σφάλμα, κατά την γνώμην μου, να κρατήται αυτή η γραμμή μετά τον Σαγγάριον, ήτo έγκλημα να εξακολουθήση να κρατήται μετά τον Δεκέμβριον του 1921. Διότι το κέντρον του βάρους από της στιγμής αφ' ής η Γαλλία εξεκένωσε την Κιλικίαν, μετετίθετο μοιραίως προς Ικόνιον. Υπάρχουν σιδηροδρομικαί συγκοινωνίαι μέχρι Μερσίνας. Εις τί υστέρει ο τουρκικός στρατό; "Οχι βεβαίως εις άνδρας. Ύστέρει   εις ύλικόν και προπαντός εις υλικά βαρέα. Υστέρει εις αυτοκίνητα, υστερεί εις διάφορα άλλα μεταγωγικά και εις πυροβόλα·  Λοιπόν όλα αυτά δεν ήτο δυνατόν να τα φέρη από την Κασταμονήν και τα Σοβιέτ ευκόλως, εφ' όσον η Γαλλία κατείχε την Κιλικίαν. Την στιγμήν καθ' ην αφέθη η Κιλικία όχι μόνον μετεφέρ­θησαν αι 14.000, αλλά ήνοιξε και μία πόρτα από την οποίαν ηδύνατο να ενισχύηται και η ενίσχυσις ήρξατο και γνωρίζομεν ότι έφερε 30 αεροπλάνα και 50 αυτοκίνητα, τα οποία συνελάβομεν, αλλά δεν ηξεύρω και πόσα δεν συνελάβομεν. Λοιπόν απ' εκείνην την στιγμήν ενώ κατ' εμέ από το τέλος 1921 ήτο έγκλημα να είνε αυτή η γραμμή από στρατιωτικής απόψεως, εν τούτοις επέμεινεν η τότε διοίκησις να εξακολουθή να κρατήται εις αυτήν την γραμμήν. Ελέχθησαν ως επιχειρήματα, ότι αν συνεπτύσσετο η γραμμή θα έπαιρνεν ο στρατός ο τουρκικός άνδρας. Μα, κύριε Πρόεδρε, σας παρα­καλώ, ο στρατός ο τουρκικός κατείχεν αυτήν την χώραν ένα και ήμισυ χρόνον πριν, δεν εξεμεταλλεύθη την χώραν ; Θα περίμενεν αυτόν τον καιρόν δια να πάρη τους άνδρας, αφού τους είχε πάρει ; Εκ της ιδικής μου παρα­τηρήσεως είδον ότι εις αυτήν την ζώνην όλοι ήσαν γέροντες, διότι τους είχεν εκμεταλλευθή. Δεν είχεν άλλους τους οποίους ηδύνατο να εκμεταλλευθή εις την αχανή χώραν. Έπειτα «οί άνδρες του έλειπαν»; Δεν ήτο η αδυναμία του εχθρού οι άνδρες. Απόδειξις ήτο η σύνθεσίς του και ότι έχει εις μίαν μεραρχίαν 2 1/2 χιλιάδες τουφέκια, άρα και χιλίους χωρίς τουφέκια.Το κύριον πλεονέκτημα του εχθρού είνε πρώτον, ότι ενώ είχεν 115.000 είχεν ολιγίστους εις την υπηρεσίαν μεταφορών και των μετόπισθεν, διότι μετεχειρίζετο πολίτας χωρικούς, ενώ ημείς πλέον του ημίσεος εχάνομεν εις αύτάς. Άλλο μειονέκτημα είνε ότι δεν είχεν υλικόν αρκετόν δια να οπλίση αυτούς τους οποίους είχεν. Αν τους ώπλιζε, θα ήτο εις μίαν κατάστασιν πολύ ανωτέραν της ιδικής μας. Συνεπώς το να σκεφθή τις μόνον αυτό, δια να συμπτυχθή, ήτο λάθος· Αλλά και αυτό εάν δεχθώμεν, ας έπαιρνε τον πληθυσμόν, μερικούς ομήρους, ας κατέστρεφε την συγκομιδήν. Δια δύο λέ­ξεων θέλω νά σας είπω την εντύπωσιν όσον αφορά την Μικράν Ασίαν. Η Μικρά Ασία, η οποία μας ενδιαφέρει μπορεί να καταταχθή εις ένα ορεινόν σύμπλεγμα του οποίου η υψηλοτέρα κορυφή είνε 2 1]2 χιλιάδες μέτρα και εξ ου εκπέμπονται βαθείαι γραμμαί αι οποίαι καταλήγουσι και κάμνουσι κοιλάδας και ποτάμια, τα οποία διαρρέουν τα μεν εξ Ανατολών προς Δυσμάς, προς την Προύσσαν, κατόπιν ο Μαίανδρος και άλλα παραλλή­λως από Βορρά προς Νότον. Αυτό το σύμπλεγμα συνωδεύετο κατόπιν με τον ορεινόν του . . ... . ο οποίος είχε ύψος 8.000 μέτρα. Αυτό το σύμπλεγμα χωρίζει καταφανώς την χώραν αυτήν εις δύο τμήματα. Τα τμήματα έχουν το εξής δίκτυον. Το προς την θάλασσαν με μίαν βουνοσειράν, εφ' ου το υψιπέδιον της Ανατολής, εφ' ου είμεθα. Εις τα σημεία αυτά δεν υπάρχει μία αμαξιτή οδός, εις τρόπον ώστε όταν εγένετο η μελέτη συμπτύξεως των σωμάτων δεν μπορούσαμε να σκεφθώμεν να περάσωμεν ούτε μίαν μεραρχίαν. Δεν τα λέγω αυτά δια να κτυπήσω ό,τι ελέχθη σχετικώς με την γραμμήν αυτήν. Eάν ο στρατός αυτός επρόκειτο να προχωρήση βεβαίως εχρειάζετο το Σιμάβ, δια να μη υπάρχουν δυο όγκοι χωρισμάτων, αλλά αν επρόκειτο να σταθή, έπρεπε να βάλη μπροστά το Σιμάβ, να κατορθώση ώστε τα τάγματα, τα όποια είχε να αμυνθούν να ελαττωθώσιν εις το ελάχιστον. Εν τοιαύτη περιπτώσει τι θα εκέρδιζε ο εχθρός εάν κατελάμβανε τους κόμβους ; Θα έκαμε μίαν ετέραν βάσιν μεταξύ Αφιόν Καραχισσάρ. Ίνα κινηθή, ίνα προσβάλη τον εχθρόν, ημάς οι οποίοι θα είμεθα δυτικώς του Σιμάβ, δεν θα του εχρησίμευεν εις τίποτε  διότι   έπρεπε να κινήται δια της οδού Καράκιοϊ προς Προύσσαν ή διά της σιδηροδρομικής γραμμής προς Σμύρνην, ώστε, προκειμένου περί αμύνης παρετήρησαν πάντες συμφέρον νά πάμε οπίσω. Τό πρωΐ σας εξήγησα τας σκέψεις μου. Τώρα ομιλώ επί της γραμμής Πανόρμου. Τι άλλο λοιπόν συνέβη; Δι' εμέ εκ της μελέτης της καταστάσεως προέκυψε τούτο: μία γραμμή, καθώς σας είπον, ολοέν προσβαλλομένη, ενέχουσα απεί­ρους κινδύνους, και κατόρθωσεν εκείνος ο στρατός ο μαχόμενος να φθάση εις ολιγώτερον του ημίσεως, ενώ το πλείστον του στρατού απερροφάτο από τας υπηρεσίας των μετόπισθεν, Ήτο μία χώρα εχθρική, εις την οποίαν απησχολούντο στρατηγοί, συνταγματάρχαι. στρατός, μόνον και μόνον δια να εξασφαλισθή μία τάξις, η οποία δεν εξησφαλίζετο, διότι ήτο αχανής η χώρα.Με εξ τμήματα στρατού, με δύο μεραρχίας, με ένα αρχηγόν στρατού, πάρα πάνω, μία ολόκληρος υπηρεσία πολυσύνθετος, ίνα μπορέσουν να καταβάλουν τους Τσέτιδες τους οποίους δεν κατώρθωσαν να καταβάλουν. Τρίτον, κατά την κρίσιν μου, ενώ υπήρχον όλα αυτά, συνέβαινε και το εξής: Ανε­πάρκεια χρημάτων, διότι το Κράτος και αν είχε χρήματα δεν ήτo δυνατόν να εξακολουθήση δαπανών τόσα χρήματα. Άλλος λόγος: Παλαιαί ηλικίαι υπη­ρετούν προ δεκαετίας, άνθρωποι οι οποίοι έχασαν τους αδελφούς των εις τον αγώνα, άνθρωποι οι οποίοι έχασαν ό,τι είχον εις το χωριό των, πολλοί έκλεισαν τα σπίτια των , γνωρίζω στρατιώτην που δεν ήξευρε σε ποίον να παραδώση το κλειδί του σπιτιού του. Λοιπόν ήτο μία καταστασις  η οποία  δεν ήτο δυνατόν  να παραταθή , εάν δεν τροποποιηθή άρδην η βάσις.

16.— Ποία ήτο η βάσις; Να ελαττώσω το μέτωπον δια να αποφύγω αυτόν τον κίνδυνον τον οποίον είχομεν πριν, και να φθάσωμεν εις μίαν ζώνην ανετωτέρας διαμονής δια της συμπτύξεως, και να στείλωμεν εις τας εστίας των τας παλαιάς κλάσεις, τότε μόνον μπορούσε να ανθέξη ο στρατός και τότε μόνον μπορούσε να ανθέξη και το Κράτος. Είχον υπολογίσει ότι δυνάμεθα να απολύσωμεν 45.000 ανδρών και υπό τοιούτους όρους τα πράγματα θα ήσαν πολύ διαφορετικά. Είχον δε στείλει, πριν αναχωρήσω, διαταγήν εις τα σώματα να μου αποστείλωσι καταστάσεις των αξιωματικών, οι οποίοι προ καιρού και προ των εκλογών του Νοεμβρίου υπηρέτουν, και οι οποίοι δεν ήθελον να μείνωσιν ακόμη εις το μέτωπον δια να μπορέσω και τους αντικαταστήσω με άλλους εκ του Εσωτερικού. Δηλαδή ήθελα να δώσω νέον αίμα εις την Στρατιάν. Ταυτοχρόνως εσκεπτόμην ότι, αν η κατάστασις παρετείνετο θα εκαλείτο η κλάσις του 1923, η οποία θα ηδύνατο να μας παράσχη ένα ποσόν 23 χιλιάδων ανδρών και να απολυθή μία έτι ηλικία. Τότε ο στρατός θα είχε την ρώμην την οποίαν έχει κάθε στρατός αποτελούμενος από νέους στρατιώτας.

Εις όλα δ'  αυτά εφθάνομεν δια της συμπτύξεως και δι' αυτό την απήτησα. Φυσικά δεν ήτο δυνατόν να εκτελεσθή αμέσως, διότι ο μάρτυς στρατηγός Μαζαράκης με κατηγορεί ότι εβράδυνα. Δεν εβράδυνα καθόλου, δηλαδή τας γενικάς γραμμάς τας είχον καθορίσει, ήτο δε το ζήτημα εις τας επιτροπάς δια τας λεπτομερείας, αύται δε ειργάζοντο επ' αυτού. Δεν πρέπει δε να λησμονήτε ότι υπήρχον χιλιάδες τόννων πυρομαχικών και εφοδίων και δεν ήτο δυνατόν να εκτελεσθή το σχέδιον τούτο από της μιας πρωίας εις τηv άλλην, διότι δεν πρόκειται περί μετακομίσεως ταξειδιώτου από του ενός εις τό άλλο ξενοδοχείον. Προαπητείτο μελέτη, αύτη δε είχεν ανατεθή εις δύο επιτροπάς, αι οποίαι ειργάζοντο ταχύτατα. Και δια να σας αποδείξω ότι δεν απωλέσθη χρόνος, σας αναφέρω ότι, καθ' ον χρόνον εγώ επεθεώρουν, η άλλη εργασία εγίνετο, ενώ ήτο δυνατόν να είπω ότι η μελέτη ηδύνατο να γίνη μετά την επιθεώρησιν. Επομένως αυτά τα πράγματα δεν ήτο δυνατόν να εκτελεσθώσιν από της στιγμής καθ' ην έφθασα μέχρι της στιγμής της επιθεωρήσεως.

(Προηγούμενο)

(Επόμενο)